Hai thập kỷ 'giành lại bầu trời xanh' của Bắc Kinh

Để chiến đấu với bụi mù, trong gần 20 năm, Bắc Kinh quyết liệt triển khai 4 mặt trận gồm kiểm soát đốt than, quản lý khí thải xe cơ giới, giảm thiểu ô nhiễm công nghiệp và hạn chế bụi phát tán.

16:54 06/12/2025

Xie Xiaoyang, cư dân thành phố Bắc Kinh, thường xuyên chia sẻ các bức ảnh ghép về bầu trời trong xanh tại thành phố lên tài khoản mạng xã hội WeChat. Những hình ảnh này trái ngược hoàn toàn so với khung cảnh ngập tràn khói bụi trong ký ức Xie hơn 10 năm trước.

"Mạng xã hội khi đó ở Trung Quốc còn trong giai đoạn sơ khai, mọi người đều háo hức chia sẻ những khoảnh khắc đời thường", Xie nhớ lại. "Nhưng khi thu qua, đông đến, khung cảnh bên ngoài dần chìm trong làn khói mù xám xịt. Sự hào hứng đăng bài dần biến mất, nhường chỗ cho khát khao chung trong thành phố về một bầu trời xanh trong".

Đây là hệ quả mà Bắc Kinh, thành phố với diện tích khoảng 16.400 km2, đối mặt sau quá trình phát triển kinh tế và đô thị hóa quá nhanh trong thế kỷ 20. Giống như những thành phố lớn ở các nước công nghiệp như London, Los Angeles, Tokyo, chất lượng không khí ở Bắc Kinh thời kỳ này xấu đi nhanh chóng.

Giới chức Bắc Kinh đã lưu ý đến bảo vệ môi trường từ cuối những năm 1970, nhưng các biện pháp chủ yếu là kiểm soát ô nhiễm "cuối đường ống", xử lý sau khi chất thải đã phát sinh. Phương án này có thể giảm ô nhiễm nhanh, phù hợp khi công nghệ sản xuất chưa cải tiến, nhưng kém hiệu quả nếu quy mô phát thải quá lớn.

Những năm 1990, Bắc Kinh chứng kiến đà tăng trưởng mạnh mẽ, cả về quy mô dân số lẫn các ngành công nghiệp và mức độ sử dụng than đá. Khi đời sống khá giả hơn, người dân mua và sử dụng ôtô nhiều hơn, lượng xe hơi lưu thông đạt mốc một triệu chiếc. Hệ quả là nồng độ trung bình các chất ô nhiễm trong không khí như sulfur dioxide (SO₂) và bụi lơ lửng ở thành phố vượt xa tiêu chuẩn chất lượng không khí quốc gia.

"Không khí rất tệ", Zhang Jiyan, chủ một quầy hàng nhỏ ở trung tâm Bắc Kinh, trả lời phóng viên năm 1998. "Hãy xem, bạn còn không thể nhìn thấy những tòa nhà cao tầng kia, dù chúng chỉ cách đây vài con phố".

Bắc Kinh cùng năm ban hành Thông báo về Các biện pháp khẩn cấp kiểm soát ô nhiễm không khí, bắt đầu cuộc chiến chống ô nhiễm đầu tiên của một chính quyền địa phương ở Trung Quốc.

Khởi động

Giới chức triển khai hàng trăm biện pháp, nhắm đến các nguồn phát thải bụi mịn (PM) và muội than, như các hoạt động sử dụng than, khí thải từ cơ sở công nghiệp, phương tiện giao thông và bụi xây dựng.

Các nhà máy điện và hệ thống sưởi chuyển đổi dần từ sử dụng than sang khí đốt. Chính sách trợ giá và các chương trình cải tạo được áp dụng để khuyến khích việc thay thế lò hơi đốt than cũ bằng các loại lò hơi sử dụng nhiên liệu sạch hơn.

Sự gia tăng nhanh chóng của số lượng phương tiện kể từ năm 1998 đặt ra thách thức nghiêm trọng đối với chất lượng không khí ở Bắc Kinh. Khí thải từ xe cộ đã góp phần tạo ra các chất ô nhiễm sơ cấp như NO₂, cũng như các chất ô nhiễm thứ cấp như O₃ và PM2.5. Nghiên cứu của Đại học Thanh Hoa năm 2000 cho thấy khí thải xe đã trở thành nguồn chính phát thải CO và NO₂ trong các khu vực đô thị ở Bắc Kinh.

Để kiểm soát khí thải từ phương tiện giao thông, Bắc Kinh liên tục thắt chặt các tiêu chuẩn khí thải cho cả xe mới và xe đang sử dụng. Các chương trình kiểm tra và bảo dưỡng được tăng cường, kết hợp với chính sách dán nhãn môi trường để quản lý các phương tiện gây ô nhiễm cao.

Năm 1999, Bắc Kinh là thành phố đầu tiên của Trung Quốc thực hiện tiêu chuẩn khí thải China I (tương đương với Euro I của châu Âu) cho xe cỡ nhỏ chạy xăng. Thành phố này sau đó luôn đi đầu trong kiểm soát khí thải phương tiện mới, áp dụng các tiêu chuẩn từ China II cho đến China IV.

Chính sách quản lý phương tiện của Bắc Kinh 1998 -2017. Nguồn: Sở Môi trường và Sinh thái Bắc Kinh

Thế vận hội Mùa hè năm 2008 ở Bắc Kinh là đòn bẩy để chính quyền thành phố siết kiểm soát ô nhiễm không khí hơn nữa. Bắc Kinh mở rộng đáng kể mạng lưới quan trắc chất lượng không khí, đồng thời nâng cao năng lực giám sát, phân tích và sử dụng dữ liệu.

Thành phố cũng xây dựng một hệ thống kỹ thuật dự báo chất lượng không khí, gồm ba thành phần chính: mô hình dự báo thống kê, mô hình dự báo số, và đánh giá - hiệu chỉnh của chuyên gia. Đây được xem như khởi đầu cho một chiến lược phát triển bền vững lâu dài, gắn kết thể thao, môi trường và hình ảnh quốc tế của Trung Quốc.

Một báo cáo năm 2013 cho thấy Trung Quốc đã chi 10 tỷ USD cho những biện pháp này và ghi nhận tình trạng ô nhiễm không khí ở Bắc Kinh trong thời gian diễn ra Olympic giảm 29,6% so với năm 2007.

Giới nghiên cứu mô tả thành tích này là "thử nghiệm tự nhiên về làm sạch không khí lớn nhất" trong lịch sử Olympic. Nhưng hiệu quả không kéo dài, khi không khí tại Bắc Kinh tiếp tục xấu đi những năm sau đó.

Tới Bắc Kinh du học vào mùa đông năm 2010, Đoàn Thị Quỳnh, 39 tuổi, ngạc nhiên khi thấy bầu trời âm u mù mịt, tầm nhìn không quá 500 mét.

"Khi đó tôi chưa hiểu nhiều về Bắc Kinh, chỉ thấy lạ vì bầu trời sao cứ xám xịt, mờ ảo", Quỳnh kể với VnExpress. "Mãi về sau mới biết đó không phải là sương mù, mà là khói mù ô nhiễm".

'Tận thế không khí'

Tình hình trở nên tồi tệ nhất vào năm 2013, khi số liệu từ Bộ Sinh thái và Môi trường Trung Quốc cho thấy nồng độ PM2.5 trung bình là 89,5 μg/m3. Dữ liệu của Viện Chính sách Năng lượng (EPIC) thuộc Đại học Chicago, Mỹ, cũng cho thấy nồng độ PM2.5 ở Bắc Kinh giai đoạn này là 85 μg/m3, cao hơn 2,4 lần so với tiêu chuẩn quốc gia Trung Quốc và 17 lần so với khuyến nghị từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).

Bầu trời thành phố thường xuyên bị phủ một lớp khói mù xám xịt, tạo ra không khí ngột ngạt, khó thở và độc hại. Các vận động viên tham gia một giải chạy ở Bắc Kinh phải đeo khẩu trang, nhiều người bỏ cuộc khi màng lọc chuyển sang màu đen chỉ sau vài km. Ô nhiễm vào mùa đông 2012-2013 tồi tệ đến mức truyền thông quốc tế gọi đây là "tận thế không khí".

Đoàn Thị Quỳnh cho biết giai đoạn đó, nhiều người xung quanh cô đổ bệnh do ô nhiễm, đặc biệt là trẻ em, bệnh viện thường xuyên thiếu giường cho bệnh nhân mắc bệnh hô hấp.

"Mỗi khi từ ngoài đường về nhà, lỗ mũi lúc nào cũng đen sì", Quỳnh kể. "Từ trên máy bay nhìn xuống, chỉ thấy một bầu không khí đen kịt".

Không khí ô nhiễm đến mức độc hại đã gióng hồi chuông cảnh báo với Bắc Kinh, khiến chính quyền thành phố phát động một chiến dịch quy mô nhằm "giành lại bầu trời xanh".

Dựa trên khuôn khổ Kế hoạch Hành động Kiểm soát và Ngăn chặn Ô nhiễm Không khí (APPCAP) mà chính phủ Trung Quốc thiết lập để cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế và môi trường, Bắc Kinh đã khởi xướng một chương trình kiểm soát ô nhiễm không khí toàn diện mang tên Kế hoạch Hành động Không khí Sạch Bắc Kinh 2013-2017.

Bắc Kinh nhắm đến 4 "mặt trận" then chốt, gồm kiểm soát đốt than, quản lý khí thải xe cơ giới, giảm thiểu ô nhiễm công nghiệp và hạn chế bụi phát tán, đặt mục tiêu giảm nồng độ PM2.5 trung bình hàng năm xuống khoảng 60 μg/m3 vào năm 2017.

"Tất cả cơ quan chức năng thành phố đã ký cam kết, thề quyết giành thắng lợi trong chiến dịch kiểm soát ô nhiễm quan trọng này", ông Xie Jinkai, giám đốc Cục Môi trường Không khí, Sở Sinh thái và Môi trường Bắc Kinh, cho biết.

Một số chính sách lớn của Bắc Kinh để kiểm soát ô nhiễm. Nguồn: Viện Nghiên cứu Bảo vệ Môi trường Đô thị Bắc Kinh

Kiểm soát đốt than đá là hành động trước mắt mà giới chức Bắc Kinh tiến hành, bởi người dân thành phố thường đốt than vào mùa đông để sưởi ấm. Nghiên cứu giai đoạn 2012-2013 về nguồn gốc PM2.5 cho thấy đốt than là một trong những nguyên nhân chính gây ô nhiễm không khí, theo Wang Zifa, nhà nghiên cứu tại Viện Vật lý Khí quyển, Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc.

Do đó, Bắc Kinh quyết tâm chuyển đổi hoàn toàn từ đốt than đá sang dùng điện để sưởi ấm vào mùa đông.

Wang Yu, kỹ sư cấp cao tại Phòng Sinh thái và Môi trường quận Tây Thành, mô tả đây là nhiệm vụ vừa phức tạp vừa gian nan. Giới chức môi trường Bắc Kinh và các công ty năng lượng phải đến từng nhà để khảo sát, đưa ra giải pháp tùy theo điều kiện thực tế của từng hộ, đồng thời nâng cấp hạ tầng điện.

Đến cuối năm 2015, Tây Thành trở thành quận đầu tiên ở Bắc Kinh đạt mục tiêu sưởi ấm không dùng than. "Nhà của chúng tôi giờ đây vừa ấm vừa sạch trong mùa đông. Thật là một thay đổi đáng kinh ngạc", cư dân họ Bai sinh sống lâu năm ở Tây Thành chia sẻ.

Tại quận Đại Hưng, giới chức đã chuyển đổi các lò hơi đốt than với tổng công suất gần 3,6 triệu kW thành lò hơi sử dụng điện hoặc khí đốt tự nhiên.

"Trước đây, chúng tôi không dám mở cửa sổ vào mùa đông, bởi khi mọi người đốt than sưởi ấm, lớp bụi đen sẽ rất nhanh bám trên bệ cửa sổ. Nhưng điều đó không còn xảy ra nữa", Hu Songling, người dân quận Đại Hưng, cho hay.

Năm 2016, Trung Quốc xây dựng mạng lưới giám sát chất lượng không khí tích hợp tiên tiến, sử dụng các công nghệ như viễn thám vệ tinh có độ phân giải cao và radar laser.

Tại Bắc Kinh, mạng lưới giám sát bụi mịn PM2.5 dày đặc đã được thiết lập, với hơn 1.000 cảm biến được lắp đặt khắp thành phố. Mạng lưới này đóng vai trò quan trọng trong việc xác định chính xác các khu vực và thời gian có lượng khí thải cao.

Các sáng kiến như Khu Phát thải Thấp (LEZ) là những công cụ quan trọng trong kho "vũ khí" của Bắc Kinh nhằm giảm ô nhiễm và nâng cao chất lượng không khí trong những ranh giới địa lý xác định. Việc quy định LEZ ngăn các phương tiện gây ô nhiễm vào những khu vực nhất định, thúc đẩy việc áp dụng các phương thức vận chuyển sạch hơn, tuân thủ các điều kiện phát thải.

Điều này trở thành chất xúc tác cho xu hướng chuyển đổi sang những phương tiện giao thông đáp ứng tốt hơn các tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt, đồng thời những phương tiện cũ cũng được trang bị thêm công nghệ giảm phát thải. Năm 2017, Bắc Kinh công bố kế hoạch "điện hóa" toàn bộ xe taxi của thành phố, chuyển hàng chục nghìn taxi thành ôtô điện để giảm phát thải.

'Giành lại bầu trời xanh'

Mùa đông năm 2017 đánh dấu cột mốc quan trọng của thành phố Bắc Kinh trong cuộc chiến chống ô nhiễm không khí. Sau 5 năm thực hiện Kế hoạch Hành động Không khí Sạch, nồng độ PM2.5 trung bình hằng năm ở Bắc Kinh giảm từ 89,5 xuống còn 58 µg/m³, vượt mục tiêu 60 µg/m³ do Quốc vụ viện đề ra.

Sở Sinh thái và Môi trường Bắc Kinh cho biết chi phí mà thành phố bỏ ra cho cuộc chiến chống ô nhiễm không khí trong giai đoạn 2013-2017 là khoảng 161,5 tỷ USD.

Thành công của Bắc Kinh không chỉ giới hạn bên trong địa phận thủ đô. Thành phố đã phối hợp thực hiện các biện pháp kiểm soát ô nhiễm không khí với những khu vực lân cận, như vùng Bắc Kinh - Thiên Tân - Hà Bắc. Toàn bộ khu vực cùng chia sẻ thành quả này khi giảm được 25% mức ô nhiễm bụi mịn so với đường cơ sở năm 2013.

Bắc Kinh sau đó liên tục điều chỉnh chương trình kiểm soát ô nhiễm không khí để phù hợp với chính sách quốc gia. Năm 2018, Bắc Kinh triển khai "sáng kiến 1 μg", chuyển trọng tâm nhiều hơn sang các lĩnh vực như khí thải xe cơ giới và bụi phát tán, vốn đòi hỏi các biện pháp kiểm soát tinh vi, đồng thời nỗ lực đạt được những cải thiện dù rất nhỏ.

Năm 2021, nồng độ trung bình hàng năm của PM2.5 ở Bắc Kinh giảm xuống còn 33 μg/m3, thấp nhất kể từ khi bắt đầu thống kê năm 2013. Bắc Kinh năm đó ghi nhận chất lượng không khí tốt trong 288 ngày, nhiều hơn 112 ngày so với năm 2013, và chỉ bị ô nhiễm nặng trong 8 ngày, ít hơn 50 ngày so với năm 2013.

Năm 2022, nồng độ PM2.5 trung bình hàng năm trên khắp Bắc Kinh tiếp tục giảm xuống còn 30 μg/m3.

"'Bắc Kinh trong xanh' dần trở thành bình thường mới của chúng ta", Bộ trưởng Sinh thái và Môi trường Huang Runqiu phát biểu tại một cuộc họp báo.

Năm 2023, chính quyền thành phố Bắc Kinh tiếp tục phân bổ 2,73 tỷ USD cho các giải pháp bảo tồn năng lượng và bảo vệ môi trường với mục tiêu tiếp tục kéo giảm nồng độ PM2.5.

Nghiên cứu cùng năm của Viện Chính sách Năng lượng (EPIC) thuộc Đại học Chicago, Mỹ, cho thấy mức giảm ô nhiễm không khí đã giúp người dân địa phương có tuổi thọ cao hơn. Nhờ kéo giảm đáng kể nồng độ PM2.5, tuổi thọ của người dân Bắc Kinh có thể tăng thêm 4,6 năm.

Năm 2024, nồng độ PM2.5 trung bình của Bắc Kinh là 30,5 μg/m3, thấp hơn 6,2% so với năm trước đó. Số ngày không khí chất lượng tốt là 290, tăng 114 ngày so với năm 2013 và là mức cao kỷ lục. Số ngày không khí ô nhiễm nặng giảm 96,6%, từ 58 ngày năm 2013 xuống còn hai ngày.

Sự thay đổi trong chất lượng không khí của Bắc Kinh trong suốt thời gian này có thể thấy rõ trong dự án ảnh Beijing Air Now của Zou Yi, một người dân Bắc Kinh, trên mạng xã hội Sina Weibo.

"Tôi đã ghi lại sự thay đổi chất lượng không khí của Bắc Kinh mỗi ngày từ năm 2013", Zou chia sẻ. Anh chụp bức ảnh đầu tiên ngày 27/1/2013, một ngày không khí rất tồi tệ, khi đi dạo trong khu trung tâm thương mại Bắc Kinh. Trong ảnh là một tòa nhà cao tầng với bầu trời làm nền phía sau.

Sau hơn hai tháng, Zou ghép 64 ảnh đã chụp ở cùng góc và thấy sốc khi thấy mức độ ô nhiễm. Anh quyết định chụp ảnh trong một năm để theo dõi khác biệt và dần dần, dự án kéo dài thành 10 năm.

"Chất lượng không khí ở Bắc Kinh cải thiện đáng kể. Số ngày trời xanh dần dần vượt số ngày trời u ám qua từng năm. Không khí trong lành thay thế cho khói bụi ô nhiễm", Zou trả lời phỏng vấn Global Times.

Thay đổi bầu trời mỗi ngày tại khu vực trung tâm tài chính Bắc Kinh năm 2013 và 2022. Ảnh: Zou Yi

Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP) mô tả kết quả Bắc Kinh đạt được trong cải thiện chất lượng không khí là "Điều kỳ diệu Bắc Kinh". Thủ đô Trung Quốc chỉ mất một thập kỷ để giải quyết vấn đề, trong khi những thành phố như London và Los Angeles cần hơn 50 năm.

"Chất lượng không khí không phải được cải thiện một cách ngẫu nhiên. Đó là kết quả của một khoản đầu tư khổng lồ về thời gian, nguồn lực và ý chí chính trị", bà Joyce Msuya, quyền giám đốc điều hành Cơ quan Môi trường Liên Hợp Quốc năm 2019, cho biết. "Hiểu rõ câu chuyện ô nhiễm không khí của Bắc Kinh là điều quan trọng với bất cứ quốc gia, khu vực hay đô thị nào muốn chọn hướng đi tương tự".

Ngoài Bắc Kinh, nhiều thành phố khác ở Trung Quốc cũng đối mặt bài toán ô nhiễm, trong đó có Nam Ninh ở tỉnh Quảng Tây. Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ sự phát triển công nghiệp và giao thông. Hoạt động công nghiệp tại các khu vực vùng ven tạo ra lượng lớn khí thải và bụi mịn, đặc biệt là PM2.5.

Nam Ninh từng được biết đến là "thành phố xe máy" với nhiều phương tiện chạy xăng, phát thải đáng kể các khí độc hại. Tình trạng này còn chịu ảnh hưởng từ các nguồn khí thải sinh hoạt và đốt rơm rạ tại khu vực nông thôn lân cận, cùng với điều kiện khí tượng theo mùa có thể gây gia tăng nồng độ các chất ô nhiễm nhất định vào mùa đông và mùa khô.

Để ứng phó với thực trạng này, Nam Ninh đã triển khai nhiều giải pháp triệt để trong quản lý môi trường. Thành phố thúc đẩy chuyển đổi sang các phương tiện thân thiện môi trường, tăng diện tích cây xanh nhằm cải thiện khả năng hấp thụ khí thải và bụi bẩn trong không khí.

Hệ thống giám sát không khí được lắp đặt khắp thành phố nhằm kịp thời cảnh báo và quản lý chất lượng không khí. Bên cạnh đó, các biện pháp cải thiện chất lượng nước thải và xử lý chất thải rắn cũng được thực hiện song song để đảm bảo môi trường toàn diện được kiểm soát tốt.

Thành phố Thâm Quyến, tỉnh Quảng Đông cũng đối mặt hệ lụy ô nhiễm trong quá trình phát triển công nghiệp để chuyển mình. Hiện nay, Thâm Quyến đã đạt được những cải thiện đáng kể về chất lượng không khí nhờ các biện pháp kiểm soát ô nhiễm nghiêm ngặt và chiến lược phát triển bền vững.

Từ năm 2012 đến 2022, nồng độ PM2.5 tại Thâm Quyến giảm từ 38 xuống 16 μg/m3, thấp kỷ lục, và số ngày nhiều sương mù, ô nhiễm cũng giảm mạnh từ 98 ngày năm 2013 xuống chỉ còn 3 ngày năm 2022. Thành phố đầu tư mạnh vào giao thông sạch, phát triển xe buýt điện và hạn chế xe cá nhân, tăng cường quản lý chất lượng không khí qua hệ thống giám sát hiện đại.

Thành phố cũng tiên phong trong bảo tồn đa dạng sinh học, cải thiện chất lượng nước và thực hiện các chính sách giảm phát thải carbon nhằm hướng tới mục tiêu trung hòa carbon.

Đoàn Thị Quỳnh, người đã sinh sống ở Bắc Kinh 14 năm qua, vui mừng khi không còn phải liên tục bật máy lọc không khí trong nhà, và người dân đi trên đường phố cũng không còn đeo khẩu trang chống bụi PM2.5 nữa.

"Bây giờ, mỗi lần ngồi máy bay nhìn xuống thành phố Bắc Kinh, mùa đông cũng như mùa hè, tôi luôn thấy trời xanh mây trắng. Tôi cảm nhận được chính quyền Bắc Kinh đã hoàn toàn kiểm soát được ô nhiễm một cách hiệu quả", Quỳnh nói.

Nhưng các quan chức Bắc Kinh và giới chuyên gia cho rằng thành phố vẫn phải đối mặt nhiều thách thức trong cuộc chiến chống ô nhiễm không khí, đòi hỏi các biện pháp ngày càng khoa học và hiện đại. Năm 2025, thành phố đã nâng tầm quản trị ô nhiễm không khí lên một mức độ chính xác mới với sáng kiến "0,1 μg".

"Chúng tôi sẽ đẩy mạnh việc sử dụng phương tiện năng lượng mới (NEV), đặt mục tiêu NEV chiếm nửa tổng số phương tiện đăng ký vào năm 2025", ông Xie Jinkai cho biết. Số lượng NEV tại Bắc Kinh đã vượt một triệu chiếc, và tỷ trọng điện xanh trong cơ cấu năng lượng của thành phố đã đạt 26%.

Giáo sư Huang Yanzhong, chuyên gia nghiên cứu về y tế toàn cầu tại tổ chức tư vấn chính sách Hội đồng Quan hệ Đối ngoại, Mỹ, nói với Channel News Asia rằng nỗ lực cải thiện chất lượng không khí của Bắc Kinh sẽ trở nên gian nan hơn, bởi những giải pháp dễ thực hiện nay đã không còn và các mục tiêu mới sẽ ngày càng khó hoàn thành.

Ông Xie Jinkai có chung nhận định, cho rằng Bắc Kinh vẫn có khả năng bùng phát ô nhiễm khi gặp điều kiện khí tượng bất lợi, đòi hỏi cuộc chiến chống ô nhiễm cần được nâng lên những giai đoạn sâu hơn, chính xác hơn."Mục tiêu chung của chúng ta là duy trì bầu trời xanh và không khí trong lành, liên tục đáp ứng kỳ vọng ngày càng cao của người dân về một môi trường tươi đẹp", ông nói.Như Tâm - Hồng Hạnh